AY+GÖZEK / AY GÖZEK

Yazarın ATA el-yazmasında sayfa 72v de OYGÖZEK şeklinde bir bileşik kelime ile yazmış olduğu bu sözcük günümüzde bileşik kelime ile değil ayrı ayrı kelimeler ile seslendiriliyor. AY GÖZEK sözcüğü 'bir mercekli alet yardımı ile ay-ı/gökyüzünü gözlemlemek' anlamında bir fiil ve aynı zamanda dilimizde dürbün/teleskop gibi uzağı yakın gösteren ve gökyüzünü yıldızları ve ayı gözlemlemek için kullanıldığını da bildiğimiz aletlere verilen ad olarak var olmuştur. Bugün bu sözcük halen ege bölgesinin bazı ağızlarında (Bursa, Mudanya, İzmir vb) 'dürbün' anlamında (anlam içeriği daralmış olarak 'dürbün' anlamı ile) kullanılmaktadır. Bu sözcük bazı ağızlarda 'temiz ve içilebilir suyun çıktığı göz/kaynak' anlamında kullanılmaktadır. Gözek sözcüğü Bitlisin Ahlat yöresi ağzında 'örülmüş, onarılmış çorap, çarık vb. şeyler' anlamında kullanılsa da bu anlam çorap, çarık veya kıyafet gibi şeylerde açılmış deliklere 'göz' benzetmesi yapılmasından dolayı bu tip gözlere yani deliklere yapılan ek anlamında 'göz ek sözcüklerinin ardı ardına söylenir halinden dolayı var olmuştur. Yani her iki 'gözek' (göze+eklenti+alet) sözünün kökü 'göz' sözcüğüdür ancak birisi bileşik sözcük iken öteki (yama anlamındaki) bileşik olmayan ve her ikisi birbirinden farklı anlamda kullanılan sözcüklerdir. Bu anlamı ile Ahlat yerel ağzındaki gözek sözcüğünü birleşik sözcük gibi yazanlar belki de vardır ancak o durumda bunların oldukça kaymış ve birbirinden tamamen uzaklaşmış anlamlar gibi görülmesi söz-konusu olacaktır. Anlamdaki kayma birisinin kumaşta açılan deliği 'göz-e' benzetmesinden dolayı (deliği de göz olarak nitelemesi ile bağlantılı olarak) doğmuş olmalıdır. Sayfa 72v'de geçen 'OYGÖZEK' sözcüğünün geçtiği cümle tamamen tercüme edilmiştir. Bu cümlede bu sözcükten hemen önceki sözcüklerden birisi AYGIT anlamındaki OYGU (AYGI) sözcüğüdür. Bu cümlenin tamamı incelendiğinde dürbün ve/veya teleskop benzeri bir aygıt ile AY veya gökyüzünün gözlemlendiği açık şekilde anlaşılmaktadır. Bugün cam yapımı ve mercek üretme bilgisi geliştikçe yaklaşık 1500'lü yılların sonları ve 1600!lü yılların başlarına denk gelen dönemde ilk teleskobun yapıldığı bilinmektedir. Mevcut bilgiye göre teleskobu ilk olarak yapanlar arasında muhtelif Avrupalı mucitlerin isimleri geçmektedir. Ancak bu yazmada gördüğümüz kadarı ile bunu yazan kişi mercekli bir aleti daha 1453 yılından önce zaten kullanmaktadır. Yani bugün bilinenden yaklaşık 150 yıl kadar bu keşfin daha eskiye dayandığını söyleye biliriz.