OTOKSOSU

Kelime OT OK SOSU kelimesidir. Sözcük sonunda -SOSU sözcük bileşeni olduğu için ve bu sözcüğün bir kap çizimi üzerinde yazılmış olması dolayısı ile bu durumun yazmada görülmesi aslında bir çizim sözcük eşleşmesidir. Bu sözler birbirine bitişik OTOXSOSU şeklinde bir bileşik kelime oluşturacak şekilde yazılarak ifade edilmiştir. Bu söz el-yazmasında sayfa 99v'de geçmektedir. Burada OT kelimesi bitki anlamında ot veya ateş/alev anlamında kullandığımız ve bazı ağızlarda OD seslendirilen OT sözü olabilir. Bu söze eczacılık ve bitki bilimi bilgisi ile konu uzmanları ile birlikte bakmakta fayda vardır. OT-OKU SOSU, ALEV-OKU SOSU veya ATEŞ-OKU SOSU şeklinde çevirebileceğimiz bu sözün muhtemelen aynı (otok, alev-oku, ateş-oku vb( adı taşıyan bir cins bitkiden yapılan bir tür acı sos için verilen ad olmalıdır. Belki de bu bitki bugün 'alev otu' (Phlomis russeliana) veya bazı bölgelerde alev-dudağı ya da alev-ağacı olarak anılan bitki de olabilir. SOS/SOSU kelimesine gelirsek; Bir kısım dil bilimciler tarafından 'bu söz bizim dilimize 19.yy veya 20.yy başlarında girdi' diye düşünülmüştür. Dil bilimcilerimiz sözün kökünü Fransızcaya bağlarlar. Neredeyse tamamı bu söz için Fransızca sauce "yemek suyu" sözcüğünden alıntıdır derler. Söz-kök-bil (benim bazen sözkökbil dediğim genellikle etimoloji de denilen yazılı sözcüklerin tarihini çalışan bilimin) sözlüklerine göre bu sözcük Eski-Fransızca SALSE "tuzlu su' veya, 'yemek suyu" anlamında kullanılan sözden evrilmiş. Bu sözü de Latince salsus "tuzlu" sözcüğü ile bağlantılı görürler çünkü Latincede bu sözcük Latince sal "tuz" sözcüğünden türetilmiştir diye düşünülür. Ancak Türkçe'de ŞOR sözü eskiden beri kullanımdadır. Bugün Azeri ağızlarında ve Asya'da başka lehçelerde bu söz halen işlektir ve tuzlu, tuz-tadı-veren anlamında kullanılır. Bazı bölgelerde bu sözü acımsı-tuzlu-tatsız anlamında kullanırlar. Bu el-yazmasında örneğini verdiğimiz sayfa 99v'de geçen bu sözde -SOSU olarak yazılmış (bileşik sözün ikinci bileşeni olarak görülen) sözün bu yazmadaki alfabe transkripsiyonuna göre S ve Ş ayrımı yazar tarafından yapılmadığı için ŞOSU da okunabildiğini dikkate alırsak. Bunun ŞOR-SU (tuzlu su veya tuzlumsu) anlamına gelen sözün bileşik kelime oluştururken ortadaki R sessiz'inin düşmesi ile ŞOSU şeklini almış olması kuvvetle muhtemeldir. Ancak yazarın da bu sözü yaklaşık 600 sene önce sos/sosu anlamında kullandığını düşünüyoruz. Bununla birlikte kelimenin daha eski dönemde ŞOR-SU seslendirilen sözlerden değişime/kısalmaya uğramış olma ihtimali güçlüdür. ŞOR kelimesi için de Farsça denilmektedir. Bu sözün Orta-Farsça çōr veya şōr "tuzlu" sözcüğünden türetilmiş olduğu söylenir. Kıpçak dillerinde çorak sözü tuz-çölü, Çağatayca ise şorak sözü tuzlu ve tuzlu-bölge/tuzlu-alan anlamında kullanılmaktadır. Farsça denilen bu sözün Orta Farsça'da bulunan şōrak (tuzla, tuz gölü, tuz çölü veya çöl anlamındaki) sözden geldiğini söyleseler de bunun yazılı bir kanıtı yoktur. Yani bu söze Orta-Farsçayı köken olarak göstermek sadece bir tahmindir. Batılı kelime köken sözlüklerinde (söz-kök-bil'de) sıklıkla PIE gibi hayali veya teorik-tahmin niteliğindeki (gerçekte var olduğu tartışmalı) bir geçmiş ortak dil köküne atıfta bulunulur. Durum böyle iken ve Türk dillerinde de bu sözün kullanımı, karşılığı ve kökleri varken bundan bu sözlüklerin bir ihtimal olarak dahi bahsetmemesi dil-bilimi alanına ırkçılık veya siyaset karıştırılmış olduğunun bir örneği olabilir. ŞOR sözü Türk dilindeki ÇOR sözü ile ortak Ön-Türkçe kökten geliyor olmalıdır. Çorak sözü şorpa sözü veya şora sözü muhtemelen aynı kökten olabilir. Batılı sözlükler salt (tuz) sözünü PIE köklere bağlasa da bizim dilimizde bu söz ile kökteş çok sayıda farklı kelime ve yakın anlamda kullanımı olan sözlere de rastlanır. Bayburt, Gümüşhane bölgesi ağızlarında şool sözü tuz ve tuz-taşı için kullanılır. Türkçenin çok sayıda farklı ağızlarında çor sözü tuz. tuzlu, zehir, zehir-gibi anlamlarda kullanılır. Türk dilinde aynı sözcüğün söylenişinde farklı ağızlarda Ç ve Ş ses dönüşümü oldukça sık görülen bir durumdur. Şoldu/şoltu sözü bazı ağızlarımızda acı-veren/yakan ve-veya kamçı anlamında kullanılır. Dil bilimcileri Orta-Türkçe dedikleri dil-dönemde kullanılan çöl sözüne sadece ve sadece "yaban yer' veya 'bozkır" anlamında gösterirler. Bu sözcük Moğolca'da da vardır ve aynı anlama gelir denilir. Burada eksik yazdıkları konu bu sözün hem Moğolca hem Orta-Türkçe'de aynı zamanda tuzlu-alan/tuzlu-yer ve "tuzlu olduğu için ürün yetişmeyen yararsız alan" anlamında karşılıkları olduğudur. Bu da ÇÖL, ÇOR ve ŞOR sözlerinin ÖN-Türkçe gibi daha eski dil-dönemlerinde tuz ve tuzlu anlamını da esas kök sözcüğün anlam içeriği dahilinde barındırmış olabileceğine işaret sayılmalıdır. Sorun sözlüklerimize kelimeleri olabildiğince en geniş anlamları ile yazmamak ve kendi sözcük köken bilim sözlüklerimize Batılıların yaptığına benzer şekilde yorum veya görüş eklemekten kaçınıyor olmamızdan kaynaklıdır. Biz de Batılıların PIE hayali dil grubu gibi "Erken-Turan-Altay-Dili" diye bir varsayımsal kök dil üretsek ve kökenini bilemediğimiz her söz için geçmiş ETAD dili kaynaklı olmalıdır desek aynı hesaba gelecektir. Daha doğrusu ETAD dilinin geçmişte var olmuş olmadığını iddia etmek aptallık sayılmalıyken buna karşın PIE denilen dilinin var olmuş olması ihtimalini kanıtlayacak verilerden kanıtlardan değil ancak sadece tutarsız mantık yürütmelere dayalı tahminlerden söz edilebilir. Son olarak bir not düşmekte fayda vardır. TDK yayınlarından olan Nafiz Aydın tarafından yazılmış (2013 yılı baskısı) Büyük Sümerce Sözlükde (sayfa 1350'de) SA-MAŠ-DA sözünün anlamı 'tuz' , (sayfa 617'de) SUG sözü karşılıklarından birisi 'bozkır', (sayfa 621'de) SUL sözü karşılıklarından birisi 'salamura' olarak gösterilmiştir. Sümer dili kesinlikle ve kesinlikle Hint-Avrupa denilen gruptan olmayan ve yapısal kuruluş açısından eklemli sözcük kuruluşuna sahip bir dildir. Bu sözlerin ses ve anlam yakınlığı dikkat çekicidir ancak salamura anlamına gelen SUL sözü ile bugün Gümüşhane veya Bayburt yörelerinde halen kullanılan ŞOL (tuz/tuz-taşı anlamındaki sözü) veya ŞOOL sözleri veya Türk dilinin farklı ağız ve lehçelerinde kullanımı olan ÇÖL, ÇOR, ŞOR gibi sözler uzak geçmişten bugüne gelen sözlerdir. Aynı şekilde İngilizce veya Latin dilinde tuz anlamına gelen SAL/SALT sözünü açıklarken sırf hayali PIE kökler üzerinden değil ancak sözlüklerde bir olasılık olarak da olsa Ön-Türk dilindeki benzer sözlere de işaret ederek açıklamakta fayda olacaktır.